Forums

التعليمـــات

موآضـــيع لم يتم آلرد عليهآ

مشاركات اليوم

محرك البحث

أهلا وسهلا بك إلى منتديات حلبجةنت.

أهلا وسهلا بك ضيفنا الكريم، إذا كانت هذه زيارتك الأولى للمنتدى، فيرجى التكرم بزيارة صفحة التعليمات، بالضغط هنا.كما يشرفنا أن تقوم بالتسجيل بالضغط هنا إذا رغبت بالمشاركة في المنتدى، وفي حال رغبت بقراءة المواضيع والإطلاع فتفضل بزيارة القسم الذي ترغب أدناه.

الرئيسية

البوابة

أحدث الصور

التسجيل

دخول

مێژووی ئێرانی نوێ _ئه‌ڵقه‌ی پێنجه‌م Collapse_tcat

المواضيع المضافه مؤخراً

الموضوع		تاريخ ارسال المشاركة	بواسطة
	كود كل عام و أنتم بخير شريط الاهداءات اضافة كود صندوق الاهداءات وتغيير في الاكواد الاخرى 2010 كودساعة جميل مكتوب اسغفرالله حصريا كود فتحة اجبارية إعلانات نصيةملون بطريقة جميلة وإحترافية أكثر كود شات جافا مثل الفى بى تمامأّ كود اعلانات متحركة و رائعة كوداعلانات احترافي2012 هديه كود دردشه جميل كودمحرك آلبحث قوقل !	2022-04-18, 20:00 2022-04-18, 19:54 2022-04-18, 19:26 2022-04-18, 19:18 2022-04-18, 17:26 2022-04-18, 17:25 2022-04-18, 17:22 2022-04-18, 17:19 2022-04-18, 17:18 2022-04-18, 17:13

أختر لغة المنتدى من هنا

منتديات حلبجةنت ::
زانسته كان
::
مه‌كۆ
::
مێژوو
مێژووی ئێرانی نوێ _ئه‌ڵقه‌ی پێنجه‌م

مێژووی ئێرانی نوێ _ئه‌ڵقه‌ی پێنجه‌م Empty

2010-11-07, 05:52

رسالة

بيانات كاتب الموضوع

مێژووی ئێرانی نوێ _ئه‌ڵقه‌ی پێنجه‌م

المعلومات
الكاتب:	عبدالمجيدهه‌ريري
اللقب:	عضو مشارك
الرتبه:
الصورة الرمزية

البيانات
عدد المساهمات :	39
تاريخ التسجيل :	02/10/2010

التوقيت

الإتصالات

الحالة:

وسائل الإتصال:

لتواصل معنا عبر
الفيس بوك:
تويتر:

مُساهمة

موضوع: مێژووی ئێرانی نوێ _ئه‌ڵقه‌ی پێنجه‌م

انشر الموضوع

الرد على الموضوع

الابلاغ عن الموضوع

مراقبة هذا الموضوع

مێژووی ئێرانی نوێ _ئه‌ڵقه‌ی پێنجه‌م

بارودۆخی ئێران لە دوای كوژرانی نادر شا
كوژرانی (نادر شا) دەتوانین دایبنێین بە سەرەتای قۆناغی شەڕی ناوخۆی و ململانێ‌ لەسەر دەسەڵات لە ئێران بەتایبەتی كە كوڕی برای (نادر شا) (عەلی قولی خان) كە ناسرابوو بە (عادل شا) حكومڕانی دەكرێت، بەڵام ئەوەی تێبینی دەكرێت لەبەر بێهێزی دەسەڵاتەكەی نەیتوانی پارێزگاری لەو ئیمپراتۆریەتە گەورەیە بكات كە نادر شا لە دوای خۆی بەجێ هێشتبوو ئەمە و سەرباری ئەوەی هەمان رێگای توندو تیژی مامی گرتەبەر ئەوەبوو دەستی گرت بەسەر گەنجینەی مامی لە قەڵای نادری هەروەها قەسابخانەیەكیشی دانا كە تیایدا هەموو بنەماڵەی نادر شای لەناوبرد ئەوانی رزگاریشیان بوو لەو قەسابخانەیە رایانكردوو پەرت وبڵاوبوونەوە تەنها (شا رەخ)ی تەمەن (14) ساڵان نەبێت رزگاری بوو كە نەوەی نادر شا و كوڕی كچی (رەزا قولی) بوو بەڵام (عادل شا) زۆر لە دەسەڵات نەمایەوە لەلایەن براكەی (ئیبراهیم) چاوەكانی كوێركرا لەرێگەی چوونی بۆ مەشهەد (ئیبراهیم) دەكوژرێ‌ دواتر (عادل شا)ش دەكوژرێ‌ لە دوای ئەویش شا رەخ دەسەڵاتی گرتە دەست.
ئەوەی تێبینی دەكرێت هەریەك لە هۆزەكانی (ئەفغان، ئەفشار، قاجار)، پاشماوەی بنەماڵەی صەفەوی و خەڵكی تریش لە ململانێ‌ دابوون لەسەر فراوان خوازی و وەرگرتنی دەسەڵات لە ئێران لەو چوارچێوەیەش (ئەحمەد خانی ئەبدالی) توانی دست بگرێت بەسەر شارەكانی (هیرات و قەندەهار)، دەستی كرت بە فراوان خوازی كردن لەسەر حسابی زەویەكانی هیند لە تشرینی یەكەمی (1747) كرا بە پاشای ئەفغانستان ئەو پاشایە بە دامەزرێنەری دەوڵەتی ئەفغانستانی نوێ‌ دادەنرێت.
بەڵام سەبارەت بە بارودۆخی ناوخۆیی ئێران ئەوە یەكێك لە سەركردەكانی نادر شا بە ناوی (ئازاد خان) توانی دەستبگرێت بەسەر ئازربێجان بانگەشەی پاشایەتی كردوو هەندێك خەڵكی لە خۆی كۆكردەوە بەتایبەتی لە بنەماڵەی ئەفشاریەكان هەروەها سەرۆكی هۆزی (قاجار) (ئاغا محەمەد حەسەن خان) دەستی گرت بەسەر هەرێمی قەزوین، لە باشووری رۆژئاوای ئێران (عەلی مەردان خان) گەورەی هۆزی (بەختیاری) دەستی گرت بەسەر شاری (ئەسفەهان)، یەكێك لە میرەكانی صەفەوی بەناوی (ئیسماعیل میرزا) كە بە (ئیسماعیلی سێیەم) ناسرابوو، كوڕی خوشكی (سوڵتان حوسێنی صەفەوی) بوو، كردە پاشا كە تەمەنی نزیكەی (8) ساڵ بوو، یەكێك لە گەورەكانی هۆزی (زەندی) بەناوی (كەریم خان) هاتە پاڵ عەلی مەردان خان لە ئەسفەهان لە بارودۆخێكدا لەساڵی (1750) (عەلی مەردان خان) دەكوژرێ‌ لەسەر دەستی (محەمەد خانی زەندی) (كەریم خانی زەندی) بە كردار دەبێتە دەسەڵات داری بەتەنیا (الوحید) لە باشووری ئێران هەرگیز نازناوی شای لە خۆی نەناوە لە ماوی (1750تاوەكو 1759) كەریم خان توانی ببێتە سەرداری زۆربەی ناوچەكانی ئێران لەو چوارچێوەیەشدا توانی سەركەوێ‌ بەسەر (ئازاد خان) (ئاغا محەمەد حەسەن خانی قاجاری) ناچار كرد كەلە (قەزوینەوە) پاشەكشە بكات بۆ (مازندەران) لە ساڵی (1758) لەسەردەستی ئەو گەورە پیاوانەی قاجار دەكوژرێت كە دابویانە پاڵ (كەریم خان)، بەڵام هەرێمی خوراسان لەژێر حوكمڕانی میراتگرەكانی (وەرەسە) نادر شا مایەوە.

ئێران لە سەردەمی دەسەڵاتی كەریم خانی زەندی
(1750- 1779)
كەریم خان لە ساڵی (1701) لە گوندی (یری) (الیریە) لەناوچەی (ملایر) لەدایك بووە، لە هۆزی (لەك)ە كە هۆزێكی كوردیە بەشێكن لە بنەماڵەی (لوڕ) لە ساڵی (1727) دەبێتە سەرباز لە ریزی سوپای نادر شا، لەسەرەتادا ناو ناوبانگی نەبووە، بەڵام بەتێپەربوونی كات ناوبانگی دایەوە بەتایبەتی لە كاتی هێرشەكەی نادر شا بۆ سەر (هیند) ئەوەبوو كەریم خان ئازایەتی و لێهاتووی خۆی بەدیار خست، كە بووە مایەی سەرنج راكێشانی (نادر شا) ئەوەبوو لە دوای كوژرانی نادر شا ئەو پەشێوی و نا ئارامیەی قۆستەوە و دەسەڵاتی گرتە دەست، لە ساڵی (1765) كەریم خان شاری (شیرازی) كردە پایتەخت لە شوێنی (ئەسفەهان) و رەتی كردەوە كە بەناوی شا بانگ بكرێت بەبیانووی ئەوەی كە (شا ئیسماعیلی سێیەم) پاشایە هەرچەندە دەست بەسەریش بوو لەلایەن كەریم خان، كەریم خان خۆشی بە بریكاری (وەكیل) ئەو پاشایە دەزانی كاتێكیش (ئیسماعیلی سێیەم) كۆچی دوایی دەكات، كەریم خان رەتی كردەوە كە نازناوی شایەتی وەربگرێت لە سەردەمی دەسەڵاتیشیدا جۆرێك لە ئارامی و خۆشگوزرانی گەڕاندەوە بۆ كۆمەڵگەی ئێرانی، هەروەها كەریم خان بایەخی بە چاككردنی گوزەرانی خەڵكی داوە، هەروەها زۆر بەتوندی بەرەنگاری (دز و چەتەكان) دەبوەوە ئەمەش بە پێكهێنانی دەستەیەك لە پۆلیس كە پێیان دەگوترا (رێگا)، كە یەك جلوبەرگیان پۆشیوە كاری سەرەكی ئەو دەستەیەش بریتی بوو لە پاراستنی ئەمن و ئاسایشی شارەكان و پاك راگرتنیان، هەروەها لادانی هەموو ئەو كۆسپانەی كە دەهاتنە سەر رێگای (كەریم خان) لەكاتی رۆیشتنیدا، هەروەها (كەریم خان) بایەخێكی زۆر بە داد و دادپەروەری دابوو، تەنانەت باس لەوە دەكرێت كە دیوانێكی تایبەتی هەبووە، بەناوی (دیوانی دادوەری- دیوان العدالە)، ئەمەو جگە لەوەی كە كەریم خان باجی سەر جوتیارانی سوك كردوو هەروەها سەركەوتووش بوو لە زیندوكردنەوەی پرۆژەكانی (ئاودێری) بەتایبەتی لە هەرێمی فارس لە باشووری ئێران.
پێویستە بگوترێت كە لەماوەی دەسەڵاتی كەریم خان دا چالاكیەكی سەربازی ئەوتۆی نەبووە بە بەراورد لەسەردەمی نادر شا، جگە لەو هەڵمەتە سەربازیانە نەبێ‌ كە لەكاتی ململانێ‌ كردن لەسەر دەسەڵات لەماوەی ساڵانی (1750 تا 1759) هێرشەكانی بۆ سەر هۆزی (كعب) و (ناوچەی ئەهواز) بەڵام لە گرنگترین چالاكیە سەربازیەكانی بریتی بوو لە هێرشكردنە سەر (بەصڕا).
لە ئەنجامی داخستنی (كۆمپانیای هیندی رۆژهەڵاتی ئینگلیزی) لەساڵی (1769) كە بارەگای بازرگانی لەسەر بەندەری (بوشەهر) لە كەنداوی عەرەبی بەهۆی بوونی جیاوازی و ناكۆكی لەگەڵ كەریم خان، بەوەش بەصرا ببوە مەڵبەندێكی سەرەكی بۆ بازرگانی ئینگلیزی لەناوچەكە پێویستە ئاماژەش بەوە بكەین كە لە ئەنجامی سەقامگیربوونی هێمنی و ئارامی لە ئێران وڵاتانی ئەوروپی هاندابوو لەسەرووی هەمووشیانەوە بەرتانیا كە دووبارە پەیوەندیەكانیان ئاسایی بكەنەوە لەگەڵ ئێران بەتایبەتیش كەریم خان كە زۆر گرنگی دەدا بە بەردەوام بوونی پەیوەندیە بازرگانیەكانیان لەگەڵ (ئینگلتەرا) ئەوەبوو لەو ماوەیەشدا شاری (بەصرا)، پێشكەوتنی گرنگی بەخۆیەوە بینی لەبەرامبەر ئەوەشدا (بەندەری بوشەهر)ی ئێرانی بایەخە بازرگانیەكەی كەمتر بوەوە، بۆیە كەریم خان ویستی بەصرا داگیر بكات دەست بەسەر بازرگانیەكەیدا بگرێت، هەورەها هۆكاری تریش هەبووە بۆ هێرشەكەی كەریم خان بۆسەر شاری بەسرا لەوانەش: هەریەك لە دەوڵەتی عوسمانی و ئینگلیزەكان رەتیان كردەوە كە هاوكاری كەریم خان بكەن دژی (ئیمامی عومان- ئەحمەدی كوڕی سەعید)، كە رەتی كردبوەوە ساڵانە بڕێك پارە وەكو سەرانەیەك بداتە كەریم خان كە لە ساڵی (1769)وە داوای لێدەكرد، چونكە لەماوەكانی پێشوتردا ئیمامی عومان ئەو بڕە پارەیەی (سەرانەیە)ی دەنارد بۆ نادر شا، هەروەها هۆكارێكی تریش لەوەدا خۆی دەدۆزێتەوە، كە كەریم خان مەبەستی بووە، سوپایەكەی سەرقاڵ بكات بە ئەنجامدانی كردەیەكی سەربازی دەرەكی، چونكە كەریم خان لەو ماوەیەدا هەستی بە جۆرێك لە بێزاری نارەزایی دەكرد لە ریزی سوپایەكەی هەورەها كەریم خان هەوڵی دەدا كە شكستی عوسمانیەكان بەرامبەر بە رووسەكان لەماوەی ساڵانی (1768 تا 1774) لە جەنگەكانی، بقۆزێتەوە بۆ هێرشەكەی سەر بەصرا، ئەمەو جگە لە ئاڵوزبوونی بارودۆخی عێراق بەهۆی سەرهەڵدانی راپەرینی هۆزەكان و بڵاوبوونەوەی پەتای (تاعون) لەشاری (بەغدا)، بەڵام كەریم خان هۆی هێرشەكەی بۆ ئەوە دەگەڕاندەوە كە دەوڵەتی عوسمانی داوایەكی ئەوی رەتكردۆتەوە سەبارەت بە تەسلیمكردنی (سەر)ی عومەر پاشای والی بەغدا كە لەماوەی (1764 تا 1775) والی بەغدابووە، كەوا كەریم خان (عومەر پاشای) بەوە تاوانبار كردبوو كە مامەڵەی خراپە لەگەڵ بازرگانە فارسەكان و سامانی ئەو بازرگانانەش تاڵان دەكات، لەگەڵ دانانی باج لەسەر ئەو گەشتیارە ئێرانیانەی كە سەردانی ناوچە پیرۆزەكانی عێراقیان دەكرد ئەمەو سەرباری پێشكەشكردنی هاوكاری لەلایەن (عومەر پاشا)وە بۆ (ئیمامی عومان).
بۆ ئەو مەبەستە كەریم خان هێزێكی سەربازی گەورەی (30) هەزاری بەسەركۆیاتی (صادق خان)ی برای رەوانەی بەصرا كرد، هێزێكی بچووكی تریشی رەوانەی باكووری عێراق كرد بەمەبەستی سەرقاڵكردنی عوسمانیەكان، سوپایەكەی كەریم خان بۆ ماوەی یەك ساڵ (7)ی نیسانی (1775) تاوەكو (15)ی نیسانی (1776) گەمارۆی شارەكەیاندا هەرچەندە خەڵكی بەصڕا خۆراگر بوون و (سولێمان ئاغا)ی والی مەملوكی شارەكە ئازایەتیەكی زۆری نیشاندا بەڵام سوپاكە توانی شارەكە داگیربكات ئەو داگیركردنەش بەردەوام بوو، تاوەكو مردنی كەریم خان لە ئازاری (1779) لە كاتێكدا (صادق خان)ی برای بەهۆی بوونی جەنگی ناوخۆیی و ململانێ‌ لەسەر دەسەڵات پاشەكشە بە سوپایەكەی دەكات لەبەصڕا بۆ ئێران.
شایانی باسە كۆمەڵێك هۆكار بوونە هۆی گرتنی ئەو شارە لەلایەن سوپایەكەی كەریم خان لەوانە:(هاوكارینەكردنی سەربازی عوسمانی بۆ شارەكە، كەریم خان هۆزی (كەعب)ی عەرەبی ناچاركرد كە یارمەتی بدەن، هەروەها كارمەندەكانی كۆمپانیای هیندی رۆژهەڵاتی ئینگلیزی لە بەصڕا یارمەتی دانیشتوانی شارەكەیان نەدا لە قۆناغێكی ناخۆشی گەمارۆكە لەگەڵ كەشتیەكانیان پاشەكشەیان كردوو دانیشتوانی شارەكەیان بەجێهێشت).

ململانێ‌ لەسەر دەسەڵات و پەیدابوونی دەسەڵاتی قاجاری:
دوای مردنی كەریم خانی زەندی لە 2ی ئازاری (1779) دووبارە جەنگی ناوخۆیی و وەململانێ‌ لەسەر دەسەڵات لە نێوان ئەندامانی (هۆزی زەند)ی و ئەوانەی كەچاویان بڕیبوو دەسەڵات لە كۆتایشدا ململانێیەكە لەبەرژەوەندی هۆزی (قاجار) كۆتایی هات، زانیاریمان دەربارەی سەرەتاكانی مێژووی قاجاریەكان كەمو تێك ئاڵوزكاوە هەندێك لە مێژوو نووسان بڕوایان وایە كە قاجاریەكان لە ناوچەكانی ئاسیای ناوەڕاستەوە لەكاتی هێرشی مەغۆلەكان كۆچیان بۆ ئێران كردووە دواتریش لە ناوچەكانی دەورووبەر لەگەڵیشیدا لە وڵاتی شام بڵاوبوونەتەوە لەو كاتەدا وڵاتی شام چەند كۆمەڵێكی توركمانی لێی نیشتەجێ‌ بووە، لەكاتی هێرشەكانی (تەیمور لەنگ) بۆ ناوچەكە لە كۆتایی سەدەی (14) ئەوەبوو نزیكەی (100) هەزار توركمانی لە وڵاتی شام راگواست، بۆ ناوچەكانی (توركستان و قەفقاز و ئازربێجان)، قاجارەكان لەناو ئەوكۆمەڵە توركمانەدابوون كە گوازرانەوە بۆ ئازربێجان دواتر (تەیمور لەنگ) ئازادی پێدان لەسەرداوای (شێخ خۆجە عەلی صەفەوی) دواتر قاجارەكان بوونە بەشێك لەو هۆزە قزلباشانەی كە بەشداریان كرد لە دامەزراندنی (دەوڵەتی صەفەوی).
بەڵام مێژوو نووسی تورك (فاروق سومر) كە پسپۆرە لە مێژووی هۆزە توركمانیەكان پێی وایە كە ئەو رایەی سەرەوە باسمان كرد زۆر ورد نییە، كە دەڵێت"قاجارەكان لە كاتی هێرشەكانی مەغۆلی هاتونەتە ئێران"، فاروق سومر دەڵێت:" قاجارەكان لەسەدەی پازدە بەشێك بوون لە توركمان لە لقی (بوزوق) لە ئەنازۆل و لە ناوچەی (سیواس- قەیصاریە) لەژێر سایەی ئەمیرەكانی (میرنشینی ژالقدر) دەژیان، لەگەڵ روخانی دەوڵەتی (قەرەقۆینلۆ) لەسەردەستی (ئاق قۆینلۆ) هەندێك لە هۆزە توركمانەكان لە ئەنازۆل هاتنە ئێران لەوانەش (هۆزی قاجار)، لە كۆتایی سەدەی (15) لەناوچەی (قەرباغ، گەنجە) لە باكووری ئازربێجان نیشتەجێبوون لەوێشدا پەیوەندیان كرد بە (شا ئیسماعیلی صەفەوی) و بەشداریان كرد لە دامەزراندنی (دەوڵەتی صەفەوی) دواتر دەسەڵات و پێگەیان لە ناو دەوڵەتی صەفەوی زیادی كرد، ئەوەبوو (شا تەهماسبی یەكەم) پیاوێكی لە قاجارەكان كردە دەسەڵات دار لەسەر (قەندەهار)، یەكێكی تریشی لەوانە كردە سەرۆكی شاندێك بۆلای (عوسمانیەكان) ئەمەش نیشانەی گرنگی و بایەخی ئەوهۆزە دەردەخات لەلای صەفەویەكان."
شایانی باسە بەهێزی ئەو هۆزە وای لە (شا عەباسی گەورە) كرد، كەوا دابەشیان بكات بۆ سێ‌ كۆمەڵە رەوانەی ناوچە سنووریەكانیان بكات بۆ دژایەتی و بەرپەرچ دانەوەی هێرشەكانی (ئۆزبەك و تەتارەكان) بۆ ئەم مەبەستەش كۆمەڵی یەكەمی بۆ (مەرو) دووەمی بۆ (قەرەباغ) و سێیەمیشی بۆ (استراباد) رەوان كرد، لەناو كۆمەڵەی سێیەم دەسەڵاتداری قاجاری بەدیاركەوت.

ئێران لەسەردەمی دەسەڵاتی قاجاریەكان(1796-1925)
قاجاریەكان وەك بنەماڵەیەكی پاشایی لەنێوان ساڵانی (1796-1925) حوكمڕانی ئێرانیان كردووە، لەو ماوەیەشدا (حەوت) پاشای ئەو بنەماڵەیە هاتوونەتە سەر دەسەڵات و لە ماوەی دەسەڵاتی هەریەك لەو پاشایانەش رووداوی گرنگ روویان داوە.
(ئاغا محەمەد شا) یەكەم پاشای ئەو بنەماڵەیە بووە، كە ماوەی (15) مانگ حوكمڕانی كردووە لەماوەی دەسەڵاتیشیدا هەوڵی دەدا دەسەڵاتەكەی فراوانتر بكات تەنانەت خەونی بەهێز و شكۆمەندی صەفەویەكانەوە دیوە لەگەڵ زیندوكردنەوەی ئیمپراتۆریەتەكەی (نادر شای ئەفشاری) هەروەها ئێران لەسەردەمی ئەو شایە خاوەن سوپایەكی بەهێز بووە، بەو هۆیەشەوە لەبواری سیاسەتی دەرەكی هەنگاوی باشی نابوو تەنانەت هەموو وڵاتانی دراوسێ‌ خۆیان بەدوور دەگرت لە پێكدادان لەگەڵیدا جگە لە (هرقل)ی حاكمی (جۆرجیا) و (تیمور شا)ی پاشای (ئەفغانستان) و دواتریش (زمان شا)ی كوڕی (تیمور شا)، لە (19)ی حوزەیرانی (1797) (ئاغا محەمەد شا) دەكوژرێ‌ لە كاتێكدا سەركردایەتی هەڵمەتی سەربازی دەكرد لە دژی (جۆرجیا) تاوەكو تۆڵەی لە (هرقل) بكاتەوە، چونكە داوای لە روسەكان كردبوو پارێزگاری لێبكەن لە دژی هەڕەشەكانی ئێران ئەم كوشتنەشی لەلایەن (صادق نهاوندی) و دوو لە خزمەتكارە تایبەتیەكانی (ئاغا محەمەد شا) پلانی بۆ دارێژرا، ئەوەبوو هەڵسان بەتیرۆركردنی لەكاتێكدا لە خێوەتەكەی خۆیدابووە لە ناوچەی (شوش) لەسەر كەنارەكانی رووباری (ئاراس)، چونكە ئاغا محەمەد شا بڕیاریدابوو كەلەبەیانی ئەو رۆژەدا هەردوو خزمەتكارەكەی لە سێدارە بدات.

گرنگترین سیماكانی سەردەمی ئەو پاشایە:
بریتی بووە لە حەزو ئارەزووەكانی بۆ خوێن رشتن و توندوتیژی، ئەمەش رەنگدانەوەی ئەو بارە دەروونیە توندەبوو كە ئاغا محەمەد شا دووچاری هاتبوەوە ئەوەبوو هەر لەو كاتەی منداڵ بووە دووچاری ئازاری زۆرببوەوە لەسەردەستی (عادل شا)ی كوڕی برای (نادر شا)، لەبەر ئەوە سەرچاوە فارسیەكان بەكەسێكی دڵ رەق وەسفیان كردووە.

ئێران لەسەردەمی (فەتح عەلی شا) 1797-1834:
دوای كوژرانی (ئاغا محەمەد شا) (بابان خان)ی كوڕی برای دەسەڵات وەردەگرێ‌ كە ناسرابوو بە (فتح علی شا)، بەر لەوەی دەسەڵات وەربگرێ‌ حاكمی هەرێمی فارس بووە لە باشووری ئێران، ئەوەی تێبینی دەكرێت ئەو پاشایە بە (رەزیلی و زۆر تیكەڵاوبوون و پەرۆشی بۆ خێزان و منداڵەكانی) ناسرابوو، زۆر سەرسام بووە بە سمێڵە درێژەكەی شتێكی وای لە دوای خۆی بەجێنەهێشت كە بەنەمری لە مێژوودا بمێنێتەوە و (فتح عەلی شا) حوكمرانی كردنی ئێرانی بە ئەركی خۆی نەدەزانی بەڵكو هەوڵی دەدا ئەوەندەی بتوانێ‌ سوود لە حوكمرانیەكەی وەربگرێ‌ و منداڵەكانیش كردبووە حاكم لە هەرێمەكانی ئێران، كە هەمان هەنگاو و رێگای باوكیان گرتبووە بەر.
ماوەی دەسەڵاتی (فتح علی شا) بە جەنگە درێژەكانی لەگەڵ رووسیا ناسرابوو كە زەرەروو زیانێكی زۆری بەئێران گەیاند، لەلایەكی تریشەوە لەماوەی دەسەڵاتیدا ئێران ببوە گۆڕەپانێك بۆ ململانێ‌ كردن لە نێوان وڵاتە زلهێزە ئەوروپیەكان.
ماوەی دەسەڵاتی (فتح علی شا) بە جەنگە درێژەكانی لەگەڵ رووسیا ناسرابوو كە زەرەروو زیانێكی زۆری بەئێران گەیاند، لەلایەكی تریشەوە لەماوەی دەسەڵاتیدا ئێران ببوە گۆڕەپانێك بۆ ململانێ‌ كردن لە نێوان وڵاتە زلهێزە ئەوروپیەكان.
سەبارەت بە جەنگەكان لەگەڵ روسیا ئەوە ئێران لە دوو جەنگدا دۆڕاوە:
1- 1804 ئەویشیان بە هۆی دەستگرتنی روسیاوە بوو بەسەر رۆژهەڵاتی جۆرجیا، لەهەوڵی ئەوەشدا بوو دەستبگرێ‌ بەسەر بەشی رۆژئاواشی، چونكە بەرێرەوێكی ستراتیژی دەزانی بۆ دەستگرتن بەسەر هەموو هەرێمەكانی باكووری ئێران، هاوكات ئێرانیش لە هەوڵی ئەوەدابوو كە دەست بگرێت بەسەر جۆرجیا شەڕەكەش تاوەكو ساڵی (1813) بەردەوام بوو، سوپای ئێرانیش كە (عەباس میرزا) جێگری فەتاح شابوو (ولی عهد) سەركردایەتی سوپایەكەی دەكرد دووچاری ناخۆشی زۆر بوەوە، چونكە لە بنچینەدا ئێران ئەو ئامادەیەی نەبوو لەوكاتەدا رووبەرووی زلهێزێكی وەك روسەكان ببێتەوە، لە ئەنجامی شكستە یەك لەدوایەكەكانی ئەمەش بەهۆی كەمی پێداویستی جەنگیەكان و كەمی مەشقكردن بوو بۆیە رووبەرووی ئەو بارە ناخۆشە ببوەوە ئێرانی دووچاری تەنازولاتی زۆر كردەوە بەگوێرەی پەیمانی (گلستان) كە لە (12)ی تشیرنی یەكەمی (1813) مۆركرا لە (11) ماددە پێكهاتبوو، كە گرنگیترینیان ئێران دانی نابوو بەسەروەری روسیا و لەسەر كۆمەڵێك ناوچە لەوانە (قەرەباغ، جۆرجیا، داغستان) چەند شوێنێكی تریش، هەورەها پەیمانەكە جەختی لەسەر مافێكی رەهایی رووسەكان دەكردەوە لەبوونی هێزێكی دەریایی روسی لە دەریای قەزوین، هەروەها بەگوێرەی ئەو پەیمانە هاوڵاتیانی روسی و ئێرانی مافی ئازادی بازرگانی كردن و هاموشۆكردنیان هەبووە لە هەردوو وڵات، نەدەبوو باجی گومرگیش لەسەر كەلوپەلەكانی هەردوولا لە 5% زیاتر بێت. لەبەر ئەوەی ئێرانیەكان لەلایەن خۆیانەوە ئەو پەیمانەیان بە ئاگربەستێك دەزانی بۆ ئامادەكردنی سوپایەكەیان بۆ شەرێكی تر لەگەڵ رووسەكان خۆیان دەدزیەوە لە جێبەجێكردنی، رووسەكانیش دەیانویست، هەلی ئەوە بقۆزنەوە سنووری خۆیان فراوان بكەن لەگەڵ ئێران بیگەیەنن بە رووباری ئاراس، هەورەها تاوەكو دەسەڵاتی سیاسی و ئابووریان دزە بكات بۆ ئێران. لەماوەی شەڕی ئێران و دەوڵەتی عوسمانی لە ساڵی (1821) رووسەكان ئەو هەلەیان قۆستەوە دەستیان گرت بەسەر بەشێك لەو ناوچانەی كە درێژ دەبوەوە لەنێوان (یەریڤان و دەریاچەی كوكجە)، هەموو ئەو هۆكارانە بەیەكەوە بوونە هۆی تێكچوونی پەیوەندی نێوان هەردوولا، لەماوەی ساڵانی (1826-1828) شەر لەنێوانیان بەرپابوو، دووبارە سوپای ئێرانی دووچاری شكست بوەوە، ئەم جارەش پەیمانێكی سەرشۆڕكەرانەی لەگەڵ روسیا مۆركرد لە (22)ی شوباتی (1828) بەناوی پەیمانی (توركمانچای) بە گوێرەی پیەمانەكە ئێران تەنازولی كرد لە ناوچەكانی (یەریڤان و نەخچەوان ) بۆ رووسیا هاوڵاتیانی رووسی لە ئێران جیاوكی دادوەری گرنگیان پێدرا دەبوایە ئێران سەرانەیەكی جەنگی (5) ملیۆن تومەنی بدات بە رووسیا، هەروەها ئێران بەیەكجاری وازی لە كەشتیوانی كردن هێنا لە دەریای قەزوین، شایانی باسە (یەكێك لە لێكولەرەوە ئێرانیەكان پەیمانی (1828) بە خراپترین پەیمان دادەنێت كە لەسەر ئێران داندرابوو بەگوێرەی بیروبۆچوونی ئەو توێژەرەش ئەم پەیمانە دەستپێكی سەردەمێك بوو لە هەژاری و پاشەكشێ‌ كردنی كۆمەڵگای ئێرانی لە سەدەی (19)ەو بەشێكی سەدەی (20)ەم). هەروەها پەیمانی (1828) كۆتایی قۆناغێك بوو لە قۆناغەكانی پەیوەندی نێوان ئێران و رووسیا.
2- هەروەها تایبەتمەندیەكی تری سەردەمی (فەتح عەلی شا) بریتی بووە لە ململانێكردنی وڵاتانی ئەوڕوپی لەسەر ئێران ئەو ململانێیەش لەسەرەتای سەدەی (19)ەوە دەستی پێكرد، لەبەر شوێنی ستراتیژی ئێران كە خۆی دەدۆزیەوە لە هاوسێ‌ بوونی لەگەڵ (روسیا و ئەفغانستان وهیند) ، كە ئەوەی دواییان (مستعمرە) نشینگەی بەریتانیەكی گرنگ بووە. هەروەها كە نارەدرێژەكانی ئێران لەسەر كەنداوی عەرەبی ئەوانە لە هۆكارە گرنگەكان بوون بۆ ئەو ململانێیە، ئەو ململانێیەش لە قۆناغی یەكەم لەنێوان (بەریتانیا و فرەنسا) بوو، دواتریش لە نێوان (بەریتانیا و روسیا) بوو، بەدرێژایی سەدەی (19) سەرەتای سەدەی (20) لەنێوان (بەریتانیا و روسیا)دابووە.
لە ساڵی (1801) ئێران پەیمانێكی لەگەڵ بەریتانیا مۆركرد ئەمەش بەدەست پێشخەری (بەریتانیەكان) بوو چونكە بەریتانیا وای دەدیت كە بەرژەوەندیەكانی لە هیند لە مەترسیدایە بەڵام بە بەستانی ئەو هاوپەیمانیەتە لەگەڵ ئێران سەرچاوەی هەرەشەكانی نەدەهێشت كە لەدوو سەرچاوەوە ئەو هەرەشانەی لێدەكران:
1- لەلایەن فرەنساوە بوو كە لەساڵی (1798) میصڕی داگیركردبوو دواتریش دەنگۆی ئەوە هەبوو كە نەخشەیەكی (فرەنسی رووسی) هەیە بۆ داگیركردنی هیند خاكی ئێرانیش رێگەیەكی پێشبینی كراوبوو كە لەناوەبوو هێزەكانی فرەنسی لێوەی رەتبن بۆ هیند.
2- بەڵام هەڕەشەی دووەم ئەفغانستان بوو ئەوەبوو حاكمی ئەو وڵاتە (زەمان شا) (1793-1800) كە كوری تەیمور شابوو هێرشی كردە سەر هەرێمی(البنجاب) لەساڵی (1797) دواتر هاتە (لاهور). خۆشی ئامادەكرد بۆ هێرشكردنە سەر (دەلهی) لەبەر ئەوە دەبینین بەریتانیەكان لەساڵی (1800) (جۆن مالكۆڵم) لە هیندەوە رەوانەی ئێران كرد، ئامانجی سەردانەكەی (مالكۆڵم) كە خۆی كورتی كوردبوەوە لە (رزگاركردنی هیند لە هەرەشەكانی ئەفغانی و رووبەرووبونەوەی مەترسی و هەرەشەكانی فرەنسیەكان بوو لەگەڵ هەوڵدان بۆ بوژاندنەوەی بازرگانی ئینگلیزەكان لەگەڵ ئێران كە دووچاری تێكچوونی زۆر هاتبوەوە)
لە كاتی هاتنی (مالكۆلم)بۆئیران هەندێك دیاری بە نرخی هێنا بوو هاوكات هەندێ‌ بەڵێنی فریوودەری بە ئێران دا بۆیەش دەبینین فتح علی شاە قایل دەبێ‌ كەلە ساڵی (1801) پەیمانێك لە گەڵ بەریتانیەكان مۆربكات بە گوێرەی ئەو پەیمانەش دەبوایە ئێران هێرش بكاتە سەر افغان ئەگەر افغانیەكان هێرش بكەنە سەر هیند وەهەر كاتێكیش ئێران پەیمانی ئاشتی لەگەڵ ئەفغانەكان مۆر بكات ئەوادەبێ‌ ئەو بەڵێنە لە ئەفغانستان وربگرێت كەواز لە دوژمنكارییەكانیان بهێنن بۆ سەر هیند.هەروەها پەیمانەكە باس لە گرتنەبەری رێ‌ وشوێنی هاوبەشی نێوان ئێران وبەریتانیەكان دەكرد لە دژی جێگیر بوونی دەسەڵات وپێگەی فەڕەنسیەكان لە ئێران وە لەكاتی هێرشی فەرەنسی یائەفغانی دەبوایە بەریتانیەكان بەتەواوی یارمەتی سەربازی پێشكەش بە ئێران بكات هەروەها هەربە پێ‌ ی بەندێكی تری ئەم پەیمانە دەبوایە ئێران بەندەرەكانی واڵا بكات لە بەردەم بازرگانە انگلیزو هیندیەكان هەروەها كاڵا وشتومەكەكانی بەریتانی دەبوردرێن (عفو)لە دانی باج.
جێگای باسە بەریتانیا پابەند نەبوو بە پەیمانەكە لە بەر ئەوەی وابەدیار كەوت كەئەو هوكارانە نەمان كە پەیمانەكە لە پێناوی بەسترا بەتایبەتی لە دوای مردنی { زەمان شا } هەرەشەكانی ئەفغانیش نەمان لە سەر ئێران هەروها مەترسیەكانی فەرانسیەكانیش بە شێوەیەكی كاتی لە دوای مۆركردنی پەیمانی(ئەمیان 1802)لەگەڵ بەریتانیا نەمان .دواتریش هێزەكانی فەڕنسی پاشەكشیان كرد لە مصر . هەموو ئەوهۆكارانە بوونە هۆی پابەند نەبوونی بەریتانیەكان بەرامبەر بەپەیمانەكە ئەمەش لە وكاتەدا بۆ ئێرانیەكان بەدیاركەوت كاتێك فتح علی شاە نوێنەر رەِوانەی هیند دەكات بە مەبەستی بەدەست هێنانی یارمەتی بەریتانیەكان لە دژی رووسەكان بێگومان ئەم بارودۆخەش زەمینەی نزیك كەوتنەوەی [فەڕەنسا – ئێرانی ] رەخساند . ئەوەبوو لەدوای گۆڕینەوەی نامە و ناردنی نۆینەرایەتی لە نێوان هەردوولا لە( 4 ئایار 1807) پەیمانی [ فنكنشتاین ] مۆركرا كە تێدا جەخت لەسەر پاراستن و سەربەخۆیی ئێران كرابوو بە گوێرەی پەیمانەكەش دەبوایە ئێران پەیوەندی سیاسی و بازرگانی لەگەڵ بەریتانیا بپچڕێنێ‌ هەربەگۆیرەی رێكەوتنەكەش دەبوایە سوپای فەرەنسی سوپایی ئێرانی پر چەك بكات وەشاندێكی سەربازیش ڕەوانەی ئەو وڵاتە بكات بۆ مەشق كردنی سەربازانی ئێران هەرلەو چوارچێوەیەدا لە ساڵی 1807)جەنەڕِاڵی فەڕەنسی [ كلود گاردان] لە سەروی شاندێكی سەربازی كە پێك هاتبوو لە (70)ئەفسەری فەڕەنسی بۆ مەشق پێ‌ دانی سوپای ئێرانی گەیشتنەئەم وڵاتە هەرووها پەیمانەكە چەند بڕگەیەكی لە خۆ گرتبوو .
دەتوانێن بڵێین پەیمانی [ فنكنشتاین ] بە مردووی لە دایك بوو.ئەوەبوو لە دوای ماوەیەك لە مۆر كردنی لە (8)تەموز (1807)فەڕەِنساو رووسیا پەیمانی [ تلست]یان مۆر كرد وە شتێكی سروشتی بوو كە گومانی ئێرانیەكان زیاتر بكات بەرامبەر جدیەتی فەڕنسا لە بەرامبەر پەیمانەكەی[ فنكنشتاین ] چونكە پەیمانی [ تلست ] دوژمنایەتی نێوان ئەو دوو دەوڵەتەی نەهێشت و فەڕەنساش هەر لە بەر مەترسی رووسەكان خۆی لەئێران نزیك كردبۆوە . هەروها بەستانی ئەو پەیمانەش بەشێوەیەكی كرداری ئەوەی دەسەلماند كە فەڕەنسا هیچ یارمەتیەكی ئێران نادات جگە لەوەش پەیمانی [ فنكنشتاین ] وناردنی جەنەڕاڵ كلود گاردان و شاندەكەی بەریتانی هاندا كەدووبارە ئێرانیەكان لە فەڕەنسا بەدووربخاتەوە بۆ ئەو مەبەستەش دووبارە {ماڵكولم} یان ناردەوە ئێران وە شاندێكی تریان بە سەرۆكایەتی (هارفورد جونز)رەوانەی ئێران كرد.
لەئەنجامدا لەساڵی (1809)پەیمانێكی نوێ‌ لە نێوان بەریتانیا وئێران مۆركرا و شاندێكی سەربازی بەریتانیا شوێنی شاندە سەربازییە فەڕەنسیەكەی گرتەوە لە 25تشرینی سالی 1814پەیمانێكی كۆتایی لە نێوان هەردوو وڵات مۆركرا كە جەختی لەسەر هاوكاریكردنی هەردوولا دەكردەوە بۆ یەكتری لەكاتی هێرشی دەرەكی بۆ سەرهەر لایێكیان .هەروەها بەریتانیا بەلێنی پێشكەش كردنی بڕی (150،000) هەزار جنیەی دابوو بەئێرانیەكان لەكاتێك دا بەهۆی بەریتانیاوە دووچاری شەڕببێتەوە .
لەسالی (1821)دووبارە شەڕلەنێوان ئێران ودەوڵەتی عوسمانی بەرپابۆوە ئەمەش بەهۆی دەست خستنە ناوكاروباری كوردستان لە لایەن ئێرانیەكانەوە جگە لەوەش ناكۆكی لەسەر پاشكۆیەتی هەندێك هۆزی شوانكاریی كە لەنێوان سنوورەكانی ئێرانی _عوسمانی هۆكارێكی تری ئەم شەرە بوو بەڵام لە سالی 1823پەیمانی ئەرزەڕۆمی یەكەم لەنێوان هەردوولا مۆركرا وەكۆتایی بەوناكۆكیانە هات ئەم پەیمانەش جەخت كردنەوەبوو لەسەر پەیمانی زهاوی سالی 1639 تایبەت بە سنوورەكان كە تێدا هاتبو هیچ لایێكیان دەستكاری كاروباری یەكتری نەكەن وەهەردوولاش سنوورێك دابنێن بۆ جولانەوەی ئەو هۆزانەی كە دەكەوتنە نێوان سنوورەكانی هەردوو وڵات وە هیچ لایێكشیان داڵدەی ئەوكەسانە نەدەن كە ڕادەكەن بۆ لایان .لە گەڵ چەندبەندێكی تر .
لە 23 تشرینی یەكەم 1834 فتح علی شالە تەمەنی (68)ساڵی كوچی دوایی دەكات لە دوای خوی 46 كوڕو كچی بەجێ‌ هێشت لە دوای خۆشی نەوەكەی محمد شا كوڕی (عباس میرزا)دەسەڵاتی وەرگرت.

س_سه‌رچاوه‌_له‌كۆلێژی په‌روه‌رده‌ی سۆران به‌وانه‌گوتراوه‌ته‌وه‌

الموضوع الأصلي : مێژووی ئێرانی نوێ _ئه‌ڵقه‌ی پێنجه‌م // المصدر : منتدياتحلبجةنت // الكاتب: عبدالمجيدهه‌ريري

عبدالمجيدهه‌ريري ; توقيع العضو

لشكاوى العامه اضغط هنا

الابلاغ عن مواضيع مخالفه من هنا

لترشيح لفريق الاشراف اضغط هنا

لمراسلة الادارة و طلبات الدعم اضغط هنا

مواقع النشر (المفضلة)

الــرد الســـريـع

هام جداً: قوانين المساهمة في المواضيع. انقر هنا للمعاينة

الرد السريع

خــدمات المـوضـوع

كلمات دليليه	مێژووی ئێرانی نوێ _ئه‌ڵقه‌ی پێنجه‌م , مێژووی ئێرانی نوێ _ئه‌ڵقه‌ی پێنجه‌م , مێژووی ئێرانی نوێ _ئه‌ڵقه‌ی پێنجه‌م ,مێژووی ئێرانی نوێ _ئه‌ڵقه‌ی پێنجه‌م ,مێژووی ئێرانی نوێ _ئه‌ڵقه‌ی پێنجه‌م , مێژووی ئێرانی نوێ _ئه‌ڵقه‌ی پێنجه‌م
رابط الموضوع
BBCode
HTMLcode

إذا وجدت وصلات لاتعمل في الموضوع او أن الموضوع [ مێژووی ئێرانی نوێ _ئه‌ڵقه‌ی پێنجه‌م ] مخالف ,, من فضلك راسل الإدارة من هنا

>

«الموضوع السابق|الموضوع التالي»

مواضيع ذات صلة